Uzbekistan, dấu ấn con đường tơ lụa trên lục địa Trung Á

Không chỉ nổi tiếng với các lăng tẩm, đền đài nằm dọc theo con đường tơ lụa - tuyến đường thương mại cổ xưa nối Trung Quốc với Địa Trung Hải, Uzbekistan còn làm du khách phải nao lòng bởi những địa điểm tuyệt đẹp do tạp chí du lịch trực tuyến Atlas Obscura công bố.

 Uzbekistan là quốc gia nằm kín trong lục địa tại Trung Á, trước kia từng là một phần của Liên bang Xô viết. Nước này có chung biên giới với Kazakhstan ở phía Tây và phía Bắc, Kyrgyzstan và Tajikistan ở phía Đông và Afghanistan cùng Turkmenistan ở phía Nam.
 
Với vị trí nằm trên Con đường tơ lụa nối Trung Quốc với Tây Á thời cổ đại. Các thành phố lớn như Samarkand, Bukhara hay Khiva đều là nơi Con đường Tơ lụa đi qua. Chúng thu hút khách du lịch bởi những kiệt tác kiến trúc cổ kính, cùng nét văn hóa, truyền thống đặc sắc, khác lạ được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO) công nhận là di sản văn hóa. 

Tháp Kalyan, thành phố Bukhara

Ảnh: jatiewpainai.com Bukhara được coi là một "thành phố bảo tàng" khi sở hữu tới hơn 140 công trình kiến trúc mang tính lịch sử, với khu vực trung tâm được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới. Dẫu vậy, tòa tháp Kalyan bằng gạch nung cao tới 48m, được xây dựng vào năm 1127 dưới chỉ lệnh của Quốc vương Mohammad Arslan Khan thuộc Vương triều Qarakhanid vẫn là một trong những công trình tiêu biểu nhất của thành phố mà du khách không thể bỏ qua. Ngoài việc để chính quyền nhắc nhở người Hồi giáo cầu nguyện năm lần mỗi ngày, nơi này được sử dụng như một đài quan sát thiên văn, hoặc đài quan sát quân địch trong một vài thời kỳ tiêu biểu. Theo truyền thuyết, khi xâm lược Bukhara, Thành Cát Tư Hãn đã cảm thấy kinh ngạc trước công trình này và ra lệnh không phá hủy nó dù quân đội Mông Cổ đã gần như san bằng cả thành phố. Mãi tới khi trở về dưới sự kiểm soát của người Hồi giáo vào thế kỷ 16, tháp Kalyan mới được coi là cột mốc trung tâm để xây dựng lên quần thể kiến trúc nhà thờ Hồi giáo Po-i-Kalyan. Ngoài ra, nó còn có tên gọi "Tòa tháp của cái chết" bởi các phạm nhân ở đây thường xuyên bị hành hình bằng cách thả từ tầng tháp cao nhất xuống nền đá bên dưới cho tử vong.

Quần thể lăng mộ Shah-i-Zinda, thành phố Samarkand

Ảnh: jatiewpainai.com Samarkand được công nhận là một trong những đô thị tồn tại lâu đời nhất tại vùng Trung Á, từng là trung tâm giao thương, văn hóa cũng như tôn giáo của cả khu vực do nằm ngay trên Con đường Tơ lụa nối liền Trung Quốc với Địa Trung Hải. Nhưng qua thời gian dài phát triển - đặc biệt là trong khoảng thế kỷ 9 tới thế kỷ 14, cũng như suốt thế kỷ 19 thì đền đài, lăng tẩm và nhiều công trình khác đã nhanh chóng xuất hiện, tạo thành một quần thể kiến trúc mang tính tổng hợp có giá trị lịch sử bậc nhất trên thế giới. Chỉ cần bước thật nhẹ qua từng khu vực trong quần thể lăng mộ Shah-i-Zinda, du khách có thể chứng kiến sự phát triển của nhiều phong cách kiến trúc, công nghệ xây dựng hoặc tác phẩm trang trí có niên đại lên tới 1.000 năm – giống như đã băng qua hai thế kỷ, hai thời đại hoàn toàn khác nhau vậy. Đồng thời, theo truyền thuyết, cái tên Shah-i-Zinda, hay "Vị vua của sự sống" bắt nguồn từ việc người họ hàng Kusam ibn Abbas của nhà tiên trị Muhammad được chôn cất tại đây.

Bảo tàng Amir Timur, thủ đô Tashkent

Ảnh: Wikimedia Sau khi trở thành một quốc gia độc lập tách ra từ sự sụp đổ của Liên Xô cũ, một trong những vấn đề đầu tiên mà chính quyền Uzbekistan hướng tới là xây dựng nền di sản văn hóa và tâm linh thống nhất nhằm tạo nên sợi dây liên kết giữa các sắc tộc. Để làm được điều đó, chính quyền phải tìm tới những hình tượng lịch sử có sức ảnh hưởng mạnh mẽ - bao gồm cả nhà xâm lược vĩ đại thế kỷ 14 Amir Timur sau các đóng góp lớn của ông trong lĩnh vực kinh tế, văn hóa, nghệ thuật... của vùng Trung Á - dù bản thân người thành lập nên Vương triều Timurid hoàn toàn chẳng có quan hệ huyết thống nào với mọi sắc tộc Uzbekistan hiện đại. Bảo tàng Amir Timur được khai trương vào năm 2006 nhân dịp kỷ niệm 660 năm ngày sinh của vị anh hùng dân tộc Amir Timur với lối kiến trúc mang phong cách Hồi giáo Trung Á. Nơi đây trưng bày nhiều hiện vật như bản thảo, tranh vẽ và phù điêu từ thời Vương triều Timurid – điển hình là cuốn Kinh Quran thế kỷ 14 mà Amir Timur lấy được từ Syria. Tuy nhiên, dấu ấn thời Liên Xô cũ còn hiển hiện đâu đó tại khu vực này thông qua những bức hình trang trí đậm phong cách hiện thực xã hội ở sảnh chờ.

Mộ của Daniel, thành phố Samarkand

Daniel là một nhân vật trong kinh Cựu ước được cả Thiên Chúa giáo, Do Thái giáo cũng như Hồi giáo công nhận. Đồng thời, Thiên Chúa giáo cũng coi ông là một nhà tiên tri đại tài. Ngoài ra, nơi chôn cất của nhân vật này vẫn còn là bí ẩn khi mà cả Uzbekistan, Iran và Iraq đều tự nhận rằng: Daniel đã yên nghỉ trên lãnh thổ của mình dựa theo nhiều chứng cứ lịch sử khác nhau. Theo truyền thuyết thì Amir Timur - người thành lập nên Vương triều Timurid đã nhiều lần cố gắng xâm lược khu vực ngày nay là Syria nhưng không thành công, bởi nơi đó đặt thi thể của Daniel. Nghe theo lời mách bảo của thuộc hạ, Amir Timur mới điều quân tới tấn công khu vực được cho là chôn cất nhà tiên tri, cướp thi thể đem về đặt tại Samarkand để lấy may. Họ cũng thực hiện thành công tham vọng xâm chiếm ban đầu. Đáng nói hơn, ngay khi chôn ông này xuống đất, một suối nước với khả năng chữa bệnh bỗng phun lên từ mặt đất. Truyền thuyết cũng cho rằng, thi thể của Daniel vẫn tiếp tục dài ra theo tốc độ khoảng 5cm mỗi năm nên khu mộ chôn cất nhà tiên tri đại tài mới được xây dựng với phần thành dài tới hơn 18m. Nếu câu chuyện trên là đúng sự thật, hiện khu mộ ấy phải dài gần 130m vì ông này đã qua đời từ hơn 2.500 năm trước.

Pháo đài cổ Elliq-Qala, Cộng hòa tự trị Karakalpakstan

Ốc đảo Khwarezm nằm tại phía Nam - nơi từng là Biển Aral nhưng nay đã trở thành hoang mạc, ba mặt còn lại tiếp giáp với sa mạc Kyzylkum, sa mạc Karakum và hoang nguyên Ustyurt. Do sở hữu vị trí khá đặc biệt, khu vực này từng được nhiều nền văn minh sử dụng như là nơi định cư hoặc trạm dừng chân trong những chuyến hành trình giữa vùng sa mạc đầy gió và cát suốt hơn 2.000 năm qua. Nó được biết tới với cái tên Elliq-Qala, hay 50 pháo đài – mặc dù mới chỉ có khoảng 20 cấu trúc phế tích riêng biệt được tìm thấy. Tuy nhiên, đây chính là địa danh khá thú vị dành riêng cho các nhà khảo cổ và du khách ưa khám phá.

Cung điện Khudayar Khan, thành phố Kokand

Được xây dựng vào năm 1871 theo lối kiến trúc Trung Á truyền thống trên diện tích 16.000m2 với 119 căn phòng bao quanh bảy khu sân nhỏ, cùng với bốn tòa tháp lớn và một cổng vào trang hoàng lộng lẫy. Quần thể cung điện tuyệt đẹp này là hành cung thứ bảy của vị Quốc Vương Khudayar Khan cuối cùng Vương triều Kokand, từng được mệnh danh là "Viên ngọc trai của Kokand". Phần tường của cung điện làm bằng đá khắc, sử dụng hơn 16.000 nhân công, 80 thợ thủ công chuyên nghiệp và 1.000 xe chở vật liệu làm việc theo hình thức cưỡng ép dưới điều kiện vô cùng khắc nghiệt. Nhưng hiện tại, chỉ có hai khoảng sân cùng 19 căn phòng còn lưu giữ được. Nơi này được sử dụng như một viện bảo tàng lịch sử của địa phương, đồng thời cung cấp thêm góc nhìn mới mẻ về cuộc sống của những vị vua dưới Vương triều Kokand nổi tiếng.

Đài thiên văn Gurkhani Zij, thành phố Samarkand

Ảnh: uzbek-travel.com Vì quá đam mê với khoa học mà lơ là trong quản lý chính quyền, Hoàng thân Ulugh của Đế chế Timurid Beg đã cho xây dựng Gurkhani Zij - đài thiên văn lớn to lớn và hiện đại bậc nhất trên thế giới vào khoảng những năm 1420. Sau cái chết của ông này, nó gần như bị phá hủy hoàn toàn, tuy nhiên kính lục phân Fakhrī vẫn còn được bảo tồn nguyên vẹn cho tới tận ngày nay. Trước khi bị phá hủy, Gurkhani Zij từng được coi là một trong những đài thiên văn hiện đại nhất thế giới trong suốt gần ba thập kỷ. Do không sở hữu công nghệ tạo ra thấu kính quang học, Hoàng thân Ulugh Beg quyết định tạo nên một kính lục phân khổng lồ với bán kính lên tới 36m - ngày nay còn được biết tới như kính lục phân Fakhrī. Nhờ vào công trình này, ông cùng nhiều nhà thiên văn học khác đã gặt hái các thành tựu quan trọng - bao gồm việc xác định thời gian chính xác của một năm chỉ lệch 25 giây so với tính toàn hiện đại, tính góc nghiêng trục tự quay của Trái Đất, hay cho tổng hợp cuốn Tinh đồ Zij-i-Sultani với vị trí của 994 ngôi sao trên bầu trời. Song vì quá lơ là trong vấn đề quản lý chính quyền, Hoàng thân Ulugh Beg bị chính con trai cả của mình truất ngôi, nhận hình phạt phải hành hương tới Thánh địa Mecca rồi bị ám sát ngay bên ngoài Samarkand.

Thị trấn Mo‘ynoq, Cộng hòa tự trị Karakalpakstan

Nằm ở khu vực phía Tây của Uzbekistan, thị trấn Mo‘ynoq được bao bọc giữa bốn bề sa mạc. Nơi này tưởng chừng cũng giống như nhiều khu vực đô thị khác, lâm vào cảnh sa sút sau sự sụp đổ của Liên Xô cũ. Thị trấn Mo‘ynoq từng đóng vai trò như một khu cảng cá quan trọng nằm bên Biển Aral – nơi vào đầu thế kỷ 20 vẫn được công nhận là hồ nước mặn lớn thứ tư thế giới với nguồn nước lấy từ hai con sông Amu Darya và Syr Darya. Tuy nhiên, vì lợi ích phát triển nông nghiệp cũng như công nghiệp tại khu vực này, Liên Xô đã quyết định dẫn dòng hai con sông nhằm phục vụ sản xuất, tưới tiêu khiến Biển Aral dần biến mất do thiếu hụt nguồn nước bổ sung. Đây được coi là một trong những thảm họa môi trường nặng nề nhất do con người gây ra trong lịch sử, và Mo‘ynoq cũng trở thành nơi chịu ảnh hưởng nghiêm trọng khi thị trấn này đã nằm cách mép Biển Aral tới hơn 150km. Song chính khung cảnh "hậu tận thế" với nhà cửa trống rỗng, hay từng đàn lạc đà chậm rãi di chuyển dọc theo đội thuyền đánh cá rỉ sét giữa sa mạc đầy gió và cát lại khiến nhiều du khách ưa khám phá muốn một lần trải nghiệm.

"Hố bọ" của nhà tù Zindon, thành phố Bukhara

Ảnh: Wikimedia Năm 1842, hai nhân viên tình báo Connolly và Stoddart thuộc Công ty Đông Ấn đã bị hành hình ngay trước pháo đài Ark, thành phố Bukhara như một phần trong cuộc đấu tranh giành quyền lực giữa Đế quốc Anh và Đế quốc Nga tại vùng Trung Á - dù nguyên nhân thực sự có phần "lãng xẹt" hơn rất nhiều. Sử sách ghi chép: "Stoddart được Công ty Đông Ấn cử tới để đưa thư đảm bảo cho Emir của Bukhara là Nasrullah Khan về việc Đế quốc Anh sẽ không tiếp tục mở rộng xâm lược vào lãnh thổ mà vị lãnh chúa nổi danh tàn bạo đang cai trị. Nhưng ông lại mắc sai lầm nghiêm trọng khi dám cưỡi ngựa vào thành phố mà không mang theo quà cho Nasrullah Khan. Điều này khiến vị lãnh chúa kia tức giận, ra lệnh bắt giam Stoddart ở nhà tù Zindon - hay cụ thể hơn chính là "hố bọ" nằm sâu 4m dưới lòng đất, chỉ có thể trèo xuống bằng dây thừng. Cuối cùng, do tìm cách giải cứu người đồng nghiệp mà ngài Connolly cũng phải chịu số phận tương tự. Họ liên tục bị tra tấn bằng cách đổ bò cạp, côn trùng và chuột từ trên xuống". Dù pháo đài Ark đã bị Hồng quân Liên Xô gần như phá hủy hoàn toàn sau Cách mạng tháng 10, song quần thể kiến trúc đáng sợ này vẫn còn tồn tại như chứng tích về sự tàn bạo năm xưa.

Tổng hợp

Bài khác

Bài viết mới